Een typische volwassen zwarte rat is 12,75 tot 18,25 cm lang, een staart van 15 tot 22 cm niet meegerekend, en weegt 75 tot 230 g, afhankelijk van de ondersoort. Ondanks zijn naam vertoont de zwarte rat verschillende kleurvormen. Meestal is hij zwart tot lichtbruin van kleur met een lichtere onderzijde. De zwarte rat heeft ook een schrale zwarte vacht en is iets kleiner dan de bruine rat.
Zwarte ratten passen zich aan een breed scala van habitats aan. In stedelijke gebieden kan men ze vinden rond pakhuizen, supermarkten, woongebouwen en gebouwen die gebruikt worden voor voedselvoorziening en voedselproductie. Ze worden ook aangetroffen in landbouwgebieden, zoals in schuren en akkers. In stedelijke gebieden leven ze bij voorkeur in droge bovenverdiepingen van gebouwen, zodat ze vaak worden aangetroffen in muurholten en valse plafonds.
Zwarte ratten worden beschouwd als omnivoren en eten een breed scala aan voedsel, waaronder zaden, fruit, stengels, bladeren, schimmels, en een verscheidenheid aan ongewervelde en gewervelde dieren. Het zijn generalisten, en dus niet erg specifiek in hun voedselvoorkeur, wat blijkt uit hun neiging om zich te voeden met elke voer van koeien, varkens, kippen, katten en honden. Ze eten ongeveer 15 gram per dag en drinken ongeveer 15 milliliter per dag. Hun dieet bevat veel water. Ze zijn een bedreiging voor veel natuurlijke habitats omdat ze zich voeden met vogels en insecten. Ze zijn ook een bedreiging voor veel boeren, omdat ze zich voeden met een verscheidenheid aan landbouwgewassen, zoals granen en maïs.
Zwarte ratten (of hun ectoparasieten) kunnen een aantal ziekteverwekkers bij zich dragen, waarvan builenpest (via de Oosterse rattenvlo), tyfus, de ziekte van Weil, toxoplasmose en trichinose de bekendste zijn. Ratten dienen als ideale overbrenger van ziekten, omdat zij bacteriën en virussen in hun systeem kunnen meedragen. Een aantal bacteriële ziekten komt veel voor bij ratten en al deze bacteriën zijn ziekteverwekkers bij de mens. In sommige gevallen zijn deze ziekten ongeneeslijk.
Ratten kunnen in korte tijd grote schade aan bedrijfsmiddelen aanrichten. Hun urine en uitwerpselen zijn een gevaar voor de volksgezondheid. Zoals bekend gaat de voortplanting heel snel. Ratten in binnenruimtes dienen dus acuut te worden bestreden!